Category: Αντικοινωνισμός

Οπότε, ο αναρχικός ατομικιστής, έτσι όπως τον εννοώ εγώ, δεν έχει τίποτα να περιμένει {…} Θεωρώ ήδη τον εαυτό μου αναρχικό και δε θα μπορούσα να περιμένω τη συλλογική επανάσταση για να εξερθώ ή τον κομμουνισμό για να αποκτήσω την ελευθερία μου.

Renzo Novatore

 Αντιλαμβάνομαι τον αναρχισμό από την πλευρά της καταστροφής. Από αυτό αποτελείται η αριστοκρατική λογική του. Η καταστροφή! Αυτή είναι η αληθινή ομορφιά του αναρχισμού. Θέλω να καταστρέψω όλα εκείνα που με υποδουλώνουν, με αποχαυνώνουν και καταπιέζουν τις επιθυμίες μου, θέλω να αφήσω τα πτώματά τους πίσω μου. Αναστολές, ενδοιασμοί, συνείδηση είναι πράγματα που κατέστρεψε το εικονοκλαστικό μου πνεύμα {…} Ναι, η εικονοκλαστική άρνηση είναι ό,τι πιο πρακτικό.

Armando Diluvi

Πρώτα απ’ όλα, δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς πρωτογονιστικό στην κριτική στον πολιτισμό, ιδιαίτερα όταν αυτή η κριτική είναι αναρχική και επαναστατική. Τέτοιες κριτικές υπήρχαν σχεδόν από τότε που υπήρχε αναρχικό κίνημα με επίγνωση του εαυτού του και ακόμα και χωρίς καν να συνδέεται με την κριτική στην τεχνολογία ή την πρόοδο (ο Dejacque θεωρούσε πως συγκεκριμένα τεχνολογικά επιτεύγματα θα επέτρεπαν στους ανθρώπους να ξεπεράσουν ευκολότερα τον πολιτισμό και από την άλλη πλευρά, ο Enrico Arrigoni, ψευδώνυμο Frank Brand, θεωρούσε τον πολιτισμό και τη βιομηχανική τεχνολογία εμπόδια στην αληθινή πρόοδο του ανθρώπου). Το αληθινό ερώτημα, κατά τη γνώμη μου, είναι εάν ο πρωτογονισμός βοηθάει καθόλου στην κατεύθυνση μιας αναρχικής και επαναστατικής κριτικής του πολιτισμού.

Η λέξη πρωτογονισμός μπορεί να σημαίνει δύο μάλλον διαφορετικά πράγματα. Πρώτον, μπορεί απλά να σημαίνει το να κάνουμε χρήση των πραγμάτων, που ξέρουμε για τις «πρωτόγονες» κοινωνίες(1), για να ασκήσουμε κριτική στον πολιτισμό. Αυτή η μορφή πρωτογονισμού φαίνεται μάλλον ακίνδυνη. Είναι, όμως;  Αφήνοντας κατά μέρους την εξάρτηση στους ειδικούς, που ονομάζονται ανθρωπολόγοι, για τις πληροφορίες για τις «πρωτόγονες» κοινωνίες, υπάρχει ακόμα ένα πρόβλημα εδώ. Οι πραγματικές κοινωνίες, που αποκαλούμε «πρωτόγονες», ήταν και είναι, όπου υπάρχουν ακόμα, αληθινές σχέσεις μεταξύ πραγματικών, ζωντανών ανθρώπων, ατόμων που αναπτύσσουν μια αλληλεπίδραση με το περιβάλλον τους. Το να τους αντιλαμβάνεται κάποιος ως μοντέλο σύγκρισης, ήδη ενέχει την πραγμοποίηση αυτών των πραγματικών σχέσεων, μετατρέποντάς τες σε κάτι αφηρημένο -το «πρωτόγονο»-, μια εξιδανικευμένη εικόνα της «πρωτογονικότητας». Επομένως, η χρήση αυτής της μεθόδου κριτικής του πολιτισμού αφαιρεί τα ανθρώπινα και ατομικά χαρακτηριστικά των αληθινών ανθρώπων, που ζουν και έζησαν αυτές τις σχέσεις. Επιπροσθέτως, αυτό το είδος κριτικής δε μας προσφέρει κανένα πραγματικό εργαλείο κατανόησης του πώς να πολεμήσουμε τον πολιτισμό εδώ και τώρα. Στην καλύτερη περίπτωση, η πραγμοποιημένη, αφηρημένη έννοια του «πρωτόγονου» γίνεται ένα μοντέλο, ένα πρόγραμμα μιας πιθανής μελλοντικής κοινωνίας.

Αυτό με φέρνει στη δεύτερη σημασία του πρωτογονισμού -την ιδέα πως οι «πρωτόγονες» κοινωνίες προσφέρουν ένα μοντέλο για τη μελλοντική κοινωνία. Αυτοί, που υιοθετούν αυτή τη μορφή πρωτογονισμού, μπορούν δικαίως να αυτοαποκαλούνται πρωτογονιστές, επειδή όσο και να το αρνούνται, προωθούν ένα πρόγραμμα και μια ιδεολογία. Σε αυτήν του μορφή, θεωρώ πως ο πρωτογονισμός έρχεται σε σύγκρουση με την αναρχική σκέψη και δράση. Ο λόγος μπορεί να βρεθεί στην παραπάνω φράση του Νοβατόρε. Απλά, αντικαταστήστε τον  «κομμουνισμό» με τον «πρωτογονισμό» και τη «συλλογική επανάσταση» με τη «βιομηχανική κατάρρευση» και όλα είναι ξεκάθαρα. Κατά τη γνώμη μου, μια από τις μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ του μαρξισμού και του αναρχισμού είναι πως ο τελευταίος δεν είναι απαραίτητα μια εσχατολογική εικόνα του μέλλοντος, το οποίο περιμένουμε, αλλά ένας τρόπος να αντιμετωπίσουμε τον κόσμο εδώ και τώρα. Επομένως, η επανάσταση για τους αναρχικούς δεν είναι κάποιες ιστορικές διαδικασίες, που εγγυώνται το μέλλον, αλλά κάτι που βιώνεται και δημιουργείται εδώ και τώρα. Ο πρωτογονισμός δε είναι πιο βιώσιμος στο τώρα από τον κομμουνισμό των μαρξιστών. Είναι και αυτός ένα πρόγραμμα για το μέλλον και βασίζεται σε απρόοπτα ενδεχόμενα, που είναι πέρα από τον έλεγχό μας. Επομένως, δεν έχει να κάνει με την αναρχική πρακτική, περισσότερο από ότι έχει να κάνει με αυτήν η εσχατολογία του Μαρξ.

Έχω ήδη καταδείξει το πώς ή ίδια η αντίληψη περί «πρωτόγονων» πραγμοποιεί τις πραγματικές ζωές και σχέσεις εκείνων που τους δίνεται αυτή η ταμπέλα. Αυτό εμφανίζεται μεταξύ εκείνων των πρωτογονιστών, που προσπαθούν να πραγματοποιήσουν τις ιδέες τους στο τώρα, με τον τρόπο που καταλήγει να ορίζεται αυτή η πρακτική. Με έναν τρόπο, που θυμίζει υπερβολικά μαρξισμό, η «πρωτόγονη» ζωή μειώνεται σε μια οικονομική αναγκαιότητα, μια σειρά ικανοτήτων -το άναμμα φωτιάς με τρυπάνι, το κυνήγι χρησιμοπιώντας ένα atlatl, το να μαθαίνουν τα βρώσιμα και ιαματικά φυτά, η κατασκευή τόξου, η κατασκευή απλών καταφυγίων κλπ.-, που μαθαίνονται με σκοπό την επιβίωση. Αυτά συμπληρώνονται με λίγη φυσική πνευματικότητα, βγαλμένη από κάποιο βιβλίο ή δανεισμένη από τις new age μαλακίες, ίσως με κάποια αναφορά στην επιστροφή στη «φυσική ενότητα». Αλλά, αυτό το τελευταίο δεν είναι απαραίτητο. Η ολότητα της ζωής των ανθρώπων, που αποκαλούνται πρωτόγονοι, αγνοείται, επειδή είναι στο μεγάλο της μέρος άγνωστη και τελείως απρόσιτη σε εκείνους, που έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει εντός του βιομηχανικού καπιταλιστικού πολιτισμού, που πλέον κυριαρχεί στον κόσμο -εδώ συμπεριλαμβανόμαστε και όλοι εμείς, που εμπλεκόμαστε στην ανάπτυξη μιας αναρχικής κριτικής του πολιτισμού. Αλλά, ακόμα και στο επίπεδο των απλών ικανοτήτων επιβίωσης, ότι ακόμα και στις ΗΠΑ και στον Καναδά, όπου υπάρχουν αληθινές, αρκετά μεγάλες (αν και αρκετά κατεστραμμένες) άγριες εκτάσεις, πολύ λίγοι άνθρωποι θα μπορούσαν να συντηρήσουν τον εαυτό τους με αυτόν τον τρόπο. Έτσι, εκείνοι που μαθαίνουν αυτές τις ικανότητες, με σκοπό να ζήσουν σαν «πρωτόγονοι» κατά τη διάρκεια της δικιάς τους ζωής, δε σκέφτονται την καταστροφή του πολιτισμού (εκτός ίσως σαν μια αναπόφευκτη κατάσταση, για την οποία είναι προετοιμασμένοι), αλλά πως θα ξεφύγουν από αυτόν. Δεν τους το καταλογίζω αυτό, αλλά δεν έχει να κάνει καθόλου με την αναρχία ή με μια κριτική του πολιτισμού. Σε ένα πρακτικό επίπεδο, είναι πιο πολύ σαν ένα πιο εξελιγμένο «παίζουμε τους ινδιάνους», όπως οι περισσότεροι κάναμε σαν παιδιά εδώ στις ΗΠΑ, και στην πραγματικότητα, παίρνεται τόσο σοβαρά. Σχεδόν όλοι οι άνθρωποι που γνωρίζω, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με την ανάπτυξη «πρωτόγονων» ικανοτήτων στο όνομα του «αναρχοπρωτογονισμού», δείχνουν το πόσο έτοιμοι είναι για αυτήν τη ζωή με το χρόνο που περνάνε μπροστά από τον υπολογιστή, στήνοντας ιστοσελίδες, λαμβάνοντας μέρος σε ιντερνετικές συζητήσεις, στήνοντας logs κλπ. Συχνά, μου φαίνονται περισσότερο σαν υπερπολιτισμένα παιδιά, που παίζουν παιχνίδια ρόλων στα δάση, παρά αναρχικοί στη διαδικασία απόρριψης του πολιτισμού.

Μια αναρχική και επαναστατική κριτική του πολιτισμού δεν ξεκινάει με καμιά σύγκριση με παλαιότερες κοινωνίες ή με μελλοντικά ιδανικά. Ξεκινάει με τη σύγκρουσή μου, τη σύγκρουσή σας, με την άμεση πραγματικότητα του πολιτισμού μέσα στις ζωές μας, εδώ και τώρα. Είναι η συνειδητοποίηση πως το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, που αποκαλούμε πολιτισμό, μπορεί να υπάρξει μόνο κλέβοντας τις ζωές μας και σπάζοντάς τες σε κομματάκια, που χρησιμοποιεί η άρχουσα τάξη για την αναπαραγωγή της. Αυτή δεν είναι μια διαδικασία που συνέβη στο παρελθόν μια και καλή, αλλά που διαιωνίζεται κάθε στιγμή. Εδώ είναι που μπαίνει η αναρχική αντίληψη της ζωής. Κάθε στιγμή, πρέπει να προσπαθούμε να καθορίσουμε το πώς θα πάρουμε πίσω την ολότητα της ζωής μας, για να τη χρησιμοποιήσουμε ενάντια στην ολότητα του πολιτισμού. Επομένως, όπως λέει και ο Armando Diluvi, ο αναρχισμός μας είναι στην ουσία του καταστροφικός. Και ως τέτοιος, δεν έχει ανάγκη από μοντέλα και προγράμματα, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων του πρωτογονισμού. Όπως είπε και ένας παλιός νεκρός, μουσάτος κλασικός του αναρχισμού «Το πάθος για καταστροφή είναι δημιουργικό πάθος». Και είναι κάτι, που μπορεί να εφαρμοστεί άμεσα. (Ένας άλλος αντιεξουσιαστής επαναστάτης, μια-δυο γενιές αργότερα, αποκάλεσε την παθιασμένη καταστροφή «ένα σίγουρο τρόπο να αντλήσεις χαρά, άμεσα»).*

Έχοντας πει τα παραπάνω, δεν είμαι ενάντια στο να φαντάζεται κανείς, με μια διάθεση παιχνιδιού, κόσμους που θα έχουν απαλλαγεί από τον πολιτισμό. Αλλά, για να ενέχουν αυτές οι φαντασίες πραγματικά το στοιχείο του παιχνιδιού και τη δυνατότητα πειραματισμού, δε μπορούν να είναι μοντέλα, που προέρχονται από αφηρημένες αντιλήψεις είτε παλιών είτε μελλοντικών κοινωνιών. Κατά τη γνώμη μου, θα ήταν καλύτερα να αφήσουμε την ίδια την αντίληψη περί «κοινωνίας» πίσω μας και να σκεφτόμαστε σχέσεις, που διαπλέκονται και αλλάζουν διαρκώς μεταξύ μοναδικών και επιθυμητικών ατομικοτήτων. Μπορούμε να παίζουμε και να πειραματιστούμε μόνο τώρα, που η επιθυμία μας για το προφανές «αδύνατο» συναντά την πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Αν ο πολιτισμός ήταν να εξαρθρωθεί όσο ζούμε, δε θα βρισκόμασταν σε έναν κόσμο με πλούσια δάση και πεδιάδες και υγιείς ερήμους, που θα έσφιζαν από άγρια ζωή. Αντίθετα, θα βρισκόμασταν σε έναν κόσμο γεμάτο με τα απομεινάρια του πολιτισμού –εγκαταλελειμμένα κτίρια, εργαλεία, μεταλλικά σκουπίδια κλπ.(2) Εκείνοι, των οποίων η φαντασία δε μένει αλυσοδεμένη στο ρεαλισμό ή σε μια πρωτογονιστική ηθική ιδεολογία, μπορούν να βρουν πολλούς τρόπους για να εξερευνήσουν, να παίξουν και να χρησιμοποιήσουν όλα αυτά -οι πιθανότητες είναι άπειρες. Αλλά, το πιο σημαντικό είναι πως αυτό είναι μία άμεση πιθανότητα και μία, που μπορεί να συνδεθεί ρητά με την καταστροφική επίθεση στον πολιτισμό. Και αυτή η αμεσότητα είναι εξόχως ουσιαστική, γιατί εγώ ζω τώρα, εσείς ζείτε τώρα, όχι σε μερικές εκατοντάδες χρόνια, όπου ένα επιβεβλημένο πρόγραμμα, που θα είχε στόχο το πρωτογονικό ιδανικό, ίσως κατάφερνε να δημιουργήσει έναν κόσμο, όπου αυτό το ιδανικό θα μπορούσε να γίνει παγκόσμιο βίωμα -αν οι πρωτογονιστές κάνουν την επανάστασή τους τώρα και εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους. Ευτυχώς, κανένας από τους πρωτογονιστές δε φαίνεται να στοχεύει σε τέτοια εξουσιαστικά επαναστατικά μέτρα, προτιμώντας να βασίζονται σε μια μυστικιστική μεταμόρφωση για να πραγματοποιηθεί το όνειρό τους (ίσως όπως το όραμα του φαντάσματος, που χορεύει στη θρησκεία των Ινδιάνων, σύμφωνα με το οποίο το τοπίο που κατασκεύασαν οι Ευρωπαίοι εισβολείς υποτίθεται θα ξεφλουδίσει, αφήνωντας πίσω του ένα παρθένο, άγριο τοπίο γεμάτο άφθονη ζωή).

Για αυτόν το λόγο, ίσως είναι λίγο άδικο να αποκαλείται το πρωτογονιστικό όραμα ένα πρόγραμμα (παρόλο που δε δίνω δεκάρα αν είμαι άδικος, καθώς δε με ενδιαφέρουν οι αστικές αξίες…). Ίσως, είναι περισσότερο κάτι σαν λαχτάρα. Όταν αναφέρω αυτά τα ερωτήματα σε πρωτογονιστές που γνωρίζω, μου λένε συχνά πως το πρωτογονιστικό όραμα αντανακλά τις «επιθυμίες» τους. Λοιπόν, αντιλαμβάνομαι διαφορετικά την επιθυμία από αυτούς. «Επιθυμίες», που έχουν τη βάση τους σε αφηρημένες και πραγμοποιημένες παραστάσεις -στην περίπτωση αυτή η παράσταση του «πρωτόγονου»-, είναι εκείνα τα φαντάσματα επιθυμιών(3), που καθοδηγούν την κατανάλωση εμπορευμάτων. Αυτό φαίνεται ρητά σε κάποιους πρωτογονιστές, όχι μόνο στην κατανάλωση βιβλίων θεωρητικών του πρωτογονισμού, αλλά και από τα λεφτά και/ή τις εργατοώρες που ξοδεύουν, για να αγοράσουν τις αποκαλούμενες «πρωτόγονες» ικανότητες από σχολεία που ειδικεύονται σε αυτό(4).  Αλλά, αυτό το φάντασμα της επιθυμίας, αυτή η λαχτάρα για μια παράσταση, που δεν έχει καμία σύνδεση με την πραγματικότητα, δεν είναι μια πραγματική επιθυμία, γιατί το αντικείμενο μιας πραγματικής επιθυμίας δεν είναι μια αφηρημένη εικόνα, στην οποία κάποιος γαντζώνεται -μια εικόνα που μπορεί να την αγοράσει κανείς. Ανακαλύπτεται μέσα από τη δραστηριότητα και τις σχέσεις μέσα στον κόσμο, εδώ και τώρα. Η επιθυμία, όπως την αντιλαμβάνομαι εγώ, είναι κίνητρο για να δράσεις, να σχηματίσεις σχέσεις, να δημιουργήσεις. Υπό αυτήν την έννοια, το αντικείμενό της λαμβάνει υπόσταση μόνο στην ικανοποίηση της επιθυμίας, στο βίωμά της. Εδώ, και πάλι, καταδεικνύεται η αναγκαιότητα της αμεσότητας. Και είναι μόνο υπό αυτήν την έννοια, που η επιθυμία γίνεται εχθρός του πολιτισμού, στον οποίο ζούμε, του οποίου η υπαρξη βασίζεται στην προσπάθεια να αντικειμενοποιήσει όλες τις σχέσεις και τις δραστηριότητες, να τις μετατρέψει σε πράγματα, που βρίσκονται πάνω από εμάς και μας καθορίζουν, να τους βάλει ταμπέλες, να τις θεσμοθετήσει και να τις εμπορευματοποιήσει. Επομένως, η επιθυμία είναι μάλλον ένα κίνητρο, παρά μια λαχτάρα και δρα άμεσα, επιτιθέμενη σε οτιδήποτε την εμποδίζει να προχωρήσει μπροστά με δύναμη. Ανακαλύπτει τα αντικέιμενά της στον κόσμο γύρω της, όχι σαν κάτι αφηρημένο, αλλά σαν πραγματικές σχέσεις. Γι’ αυτό, πρέπει να επιτεθεί στις θεσμοθετημένες σχέσεις, που παγώνουν τη δραστηριότητα με τη μορφή της ρουτίνας, του πρωτοκόλλου, της παράδοσης, της συνήθειας -σε πράγματα, που πρέπει να γίνουν στη σειρά. Σκεφτείτε το αυτό σε συνάρτηση με τις καταλήψεις, την απαλλοτρίωση, τη χρήση του χρόνου εργασίας κάποιου για τον εαυτό του, το γράψιμο με σπρέι κλπ και πώς αυτά συσχετίζονται ρητά με την καταστροφική δραστηριότητα.

Τελικά, αν φανταζόμαστε την εξάρθρωση του πολιτισμού, τη δραστήρια και συνειδητή καταστροφή του, όχι για να εφαρμόσουμε κάποιο πρόγραμμα ή για να βιώσουμε ένα συγκεκριμένο όραμα, αλλά για να ανοίξουμε και να επεκτείνουμε δίχως τέλος τις πιθανότητες για να πραγματώσουμε τους εαυτούς μας και να εξερευνήσουμε τις δυνατότητές μας και τις επιθυμίες μας, τότε μπορούμε να ξεκινήσουμε να το κάνουμε με τον τρόπο που ζούμε εδώ και τώρα, ενάντια στο υπάρχον. Αν, αντί να ελπίζουμε για έναν παράδεισο, αδράξουμε τη ζωή, τη χαρά και το θαυμάσιο τώρα, θα ζήσουμε μια πραγματικά αναρχική κριτική του πολιτισμού, που δεν έχει καμία σχέση με την εικόνα του «πρωτόγονου», αλλά με την άμεση ανάγκη μας να μην είμαστε πλέον εξημερωμένοι, την ανάγκη μας να είμαστε μοναδικοί και όχι δαμασμένες, ελεγχόμενες και καθορισμένες ταυτότητες. Έτσι, θα βρούμε τρόπους να αδράξουμε όλα αυτά, που μπορούμε να κάνουμε δικά μας και να καταστρέψουμε όλα αυτά, που που έχουν σκοπό να μας κατακτήσουν.

 Vagabond Theorist

Σημειώσεις:

1. Η χρήση του όρου «πρωτόγονες» -που σημαίνει «πρώτες» ή «πρώιμες»- για κοινωνίες, οι οποίες έχουν υπάρξει στο σήμερα χωρίς να αναπτύξουν πολιτισμό, ενέχει κάποιες αμφισβητίσημες υποθέσεις. Πώς γίνεται κοινωνίες, που υπάρχουν τώρα, να είναι «πρώτες» ή «πρώιμες»; Εμφανίστηκαν μόλις τώρα; Σε έναν κόσμο, που βρίσκεται μονίμως σε κίνηση, έχουν παραμείνει με κάποιον τρόπο στατικές και απαράλλαχτες; Μπορεί η ανθρώπινη ανάπτυξη να συμβεί μόνο με έναν τρόπο -όπως η ανάπτυξη πολιτισμού; Και ποια από αυτές τις κοινωνίες είναι η πραγματική «πρωτόγονη»; Σίγουρα, δεν είναι όλες ίδιες ή δεν είναι καν όμοιες. Η ομογενοποίηση είναι χαρακτηριστικό του πολιτισμού, όχι άλλων κοινωνικών πραγματικοτήτων. Έτσι, το να τις βάζουμε όλες κάτω από την ίδια ταμπέλα είναι γελοίο… Έτσι, επλέγω να βάλω τη λέξη «πρωτόγονες» σε εισαγωγικά.

2. Εδώ εννοώ συγκεκριμένα μια συνειδητή, επαναστατική, αναρχική εξάρθρωση του πολιτισμού και όχι για την κατάρρευσή του. Η κατάρρευση δε θα ήταν ένα άμεσο γεγονός, που θα συνέβαινε μια και καλή. Στη διαδικασία της κατάρρευσης, δε θα αντιμετωπίζαμε μόνο τα απομεινάρια του πολιτισμού. Θα αντιμετωπίζαμε και τα ανθρώπινα σκουπίδια του, που θα ζούσαν ακόμα, με τη μορφή των πολιτικών, που θα είχαν μετατραπεί σε πολέμαρχοι για να διατηρήσουν την εξουσία τους, έχοντας στην κατοχή τους πολύ επικίνδυνα όπλα -τα αποκαλούμενα «όπλα μαζικής καταστροφής»-, τα οποία, κατά πάσα πιθανότητα, θα χρησιμοποιούσαν με αγριότητα. Τα επακόλουθα της κατάρρευσης θα είναι πιο καταστροφικά από οτιδήποτε έχουμε δει ως τώρα.

3. Ο ποιητής William Blake μιλάει για αυτές στο έργο Ο γάμος του Παραδείσου και της Κόλασης.

4. Αυτά τα πανάκριβα σχολεία επιτρέπουν σε αυτούς, που δεν έχουν τα απαραίτητα χρήματα, να παρακολουθούν με αντάλλαγμα απλήρωτη εργασία, μια μορφή εκμετάλλευσης, που κατ’ ευφημισμόν, ονομάζεται ανταλλαγή εργασίας, ένας όρος που εφευρέθηκε από την αριστερή πτέρυγα του new age -και έτσι, αναπόφευκτα, ένα κάρο μαλακίες σχεδιασμένες για να συγκαλύψουν αυτήν την εκμεταλλευτική σχέση.

* {ΣτΜ} Η πρώτη αναφορά εννοεί το Ρώσο αναρχικό Μιχαήλ Μπακούνιν και η δεύτερη το Γάλλο αναρχοατομικιστή Zo d’Axa.

Πηγή